Ocenianie jest trudnym procesem zarówno dla nauczyciela, jak i ucznia. Nauczyciel musi mieć świadomość konsekwencji stawianych ocen, uczeń zaś musi zdawać sobie sprawę z konieczności ich otrzymywania. Ważnym jest, aby wartościowanie ( ocenianie ) było bodźcem zachęcającym do rozwoju i samokształcenia ucznia. Ocena winna motywować, a nie krzywdzić.
Jednym z procesów mających miejsce w klasie szkolnej jest właśnie ocenianie. „Ocenianie jest procesem gromadzenia informacji zwrotnej, integralną częścią procesu uczenia się i nauczania, powinno służyć wspieraniu szkolnej kariery uczniów i ich motywowaniu” (I. Hudańska, 2002, s. 9).
W literaturze przedmiotu za ocenianie uważa się również przypisywanie wartości, a także proces dochodzenia do opinii ( R. I. Arends, 1994, s. 215). Proces oceniania nastawiony jest na realizację następujących celów:
-diagnozę (polegająca na określaniu indywidualnych potrzeb i przyczyn trudności ucznia),
- informację o efektywności procesu nauczania ( czyli opis postępów oraz rozwoju ucznia, ewaluowanie i modyfikowanie procesu nauczania),
- ocenianie dla stopnia ( służy różnicowaniu i klasyfikowaniu uczniów),
- upowszechnianie osiągnięć uczniów ( polega na porównywaniu osiągnięć szkół, określaniu stopnia opanowania standardów),
- ewaluację programów nauczania ( ocenianie efektywności różnych modeli kształcenia) (I.Hudańska, 2002, s. 10).
Rozpatrując problemy oceniania, warto zwrócić uwagę na następujące jego zadania:
- zaświadczanie (czyli przyznawanie zaliczeń, stopni, ocen, co ma wpływ na życie ucznia poza szkołą),
- selekcja ( polega na podziale uczniów na grupy przedmiotowe o różnym poziomie, realizacji programu zróżnicowanego pod względem umiejętności uczniów; dokonując selekcji brana jest pod uwagę przyszła edukacja uczniów),
- określanie zakresu, w jakim postulowane wyniki nauczania pokrywają się z rzeczywistymi,
- określenie tempa dokonanych postępów w nauce,
- zebranie dokumentacji dotyczącej osiągnięć uczniów ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 438-439).
Skutkiem oceniania jest wystawianie ocen. Ocena jest wypowiedzią o charakterze wartościującym, a także opinią pozytywną lub negatywną o przedmiocie oceny. Przedmiotem tym może być rzecz, osoba, zdarzenie. Oceną jest także sąd o wartości działań, osiągnięć, rozwiązań czy idei). Na gruncie szkolnym stosowane jest pojęcie oceny szkolnej, która określana jest jako stosunek nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być stopień szkolny lub opinia pisemna czy ustna czy też zachowanie się nauczyciela (jego gest, mimika). Dzięki ocenie szkolnej nauczyciel ma szerokie możliwości wyrażania własnego stosunku do niepowodzeń lub osiągnięć ucznia (J.Pielachowski, 2002, s. 89 – 90). Ocena to również świadomie wyrażona opinia na temat skuteczności i jakości ucznia się oraz nauczania (J-A. Reid, P.Forrestal, J. Cook, 1996, s. 72).
Stopień szkolny natomiast, jest umownym symbolem (słownym, literowym, cyfrowym, graficznym) spełniania określonych wymagań edukacyjnych (J. Pielachowski, 2002, s. 90).Aktem oceny jest wystawienie stopnia, poprzez który nauczyciel określa wartość uzyskanej informacji ( R. I. Arends, 1994, s. 215).
Ocena szkolna pełni różne funkcje. Airasian i Madaus (cyt. za M. H. Dembo, 1997, s. 467) wyróżnili cztery funkcje oceny wstępne rozpoznanie, bieżąca kontrola, diagnoza, końcowe oszacowanie efektów.
Wstępne rozpoznanie, czyli ocena rozpoznawcza służy określeniu umiejętności uczniów na początku danego etapu nauczania, ażeby zdecydować od czego należy zacząć. Nauczyciel na tym etapie używa różnych narzędzi : testy gotowości, testy uzdolnień, techniki obserwacyjne, sprawdziany wstępne. Dzięki ocenie rozpoznawczej nauczyciel potrafi określić wiedzę i umiejętności ucznia na danym etapie oraz zastosować odpowiednie metody nauczania. Ocena bieżąca polega na śledzeniu postępów w trakcie nauczania. Dzięki niej nauczyciel i uczeń posiadają informacje o sukcesach i porażkach. Informacje te pomagają podczas decydowania o następnych etapach nauczania. Nauczyciel stosujący bieżącą kontrolę, używa testów typu „papier i ołówek”, metod obserwacyjnych, a także sprawdza prace domowe. Jeżeli ocena bieżąca nie wyśledzi wszystkich trudności, nie odpowie na wszystkie pytania, wtedy nauczyciel stosuje ocenę diagnostyczną. Polega ona na szukaniu przyczyn kłopotów w nauce, ażeby opracować działania zaradcze. Wówczas diagnoza opiera się na metodach obserwacyjnych oraz na testach diagnostycznych. Po zakończeniu nauczania stosowana jest ocena końcowa. Służy ona określeniu efektywności realizacji celów, efektywności nauczyciela, zebraniu informacji , na podstawie których zostaną wystawione stopnie uczniom. Przy końcowym szacowaniu efektów stosowane są testy osiągnięć, skale ocen oraz różne wytwory uczniów ( M. H. Dembo, 1997, s. 467-468).
Biorąc pod uwagę kryterium ważności ocen, literatura przedmiotu wyróżnia dwa rodzaje ocen: oceny utylitarne i oceny emocjonalne (J. Pielachowski, 2002, s. 90). „Oceny utylitarne (sprawnościowe, prakseologiczne) – podlegają kwalifikacji z punktu widzenia prawidłowości ich ustalenia (wydania). Są to oceny odniesione przede wszystkim do działania i sprawności (skuteczności) tego działania.
Oceny emocjonalne (moralne, estetyczne, hedonistyczne) – nie podlegają kwalifikacji z punktu widzenia ich prawidłowości, wymagają jedynie uzasadnienia w świetle obowiązujących kanonów moralnych, światopoglądowych lub estetycznych” (J. Pielachowski, 2002, s. 90).
Oprócz ocen utylitarnych i emocjonalnych wyodrębnić można następujące typy ocen: ocena kryterialna, ocena różnicująca, ocena diagnostyczna, ocena kształtująca, ocena sumująca oraz ocena ipsatywna ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 440 – 444). Ocena kryterialna charakteryzuje się istnieniem określonych wcześniej kryteriów, na podstawie których uczniowie są oceniani. Są poziomy wymagań minimalnych, poniżej których stwierdzany jest brak osiągnięć wymaganych kryteriów, ale również istnieją kryteria, poza wyjście których można stawiać stopnie, oceny.
Ocena różnicująca pozwala określać wyniki uczniów, porównując je z osiągnięciami innych uczniów. Pomaga to nauczycielowi w uporządkowaniu osiągnięć uczniów.
Zdiagnozowaniu potrzeb edukacyjnych, opisaniu trudności, możliwości i problemów ucznia służy ocena diagnostyczna.
Kolejnym typem oceny jest ocena kształtująca. Informuje ona nauczycieli oraz uczniów o obecnej pracy, osiągnięciach. Dzięki niej nauczyciel lub uczeń dostrzega potrzebę udoskonalenia swojej pracy, podniesienia osiągnięć. Ocenianie kształtujące może mieć częsty i nieformalny charakter. Pełni ono także funkcję motywującą, wyznacza nowe cele i drogi postępu.
Ocena sumująca jest dokonywana na koniec programu zajęć, semestru czy kursu. Dostarcza informacji o dokonaniach, osiągnięciach uczniów zdobytych do momentu zakończenia jakiegoś kursu czy etapu nauczania. Z ocenianiem sumującym wiąże się przyznawanie stopni, wydawanie zaświadczeń, dyplomów.
Ocena ipsatywna polega na tym, iż uczeń samodzielnie określa cele swej nauki, plan działania oraz program uczenia się. Uczeń sam stara się dokonać oceny swych osiągnięć. Nauczyciel pełni rolę pomocnika, negocjatora ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 440 – 444).
Oprócz wskazanych wyżej funkcji oceny szkolnej, literatura przedmiotu przedstawia również takie funkcje oceny jak:
- funkcja klasyfikacyjna,
- funkcja dydaktyczna,
- funkcja dydaktyczno-prognostyczna,
- funkcja sterująco-metodyczna,
- funkcja psychologiczna,
- funkcja wychowawcza,
- funkcja selektywna,
- funkcja społeczna (I. Hudańska, 2002, s. 10-11).
Funkcja klasyfikacyjna służy ocenie poziomu opanowania wiedzy w dłuższym dystansie, różnicowaniu i selekcji uczniów ze względu na dalsze ścieżki kształcenia, a także pozwala porównywać osiągnięcia uczniów ze standardami oraz informować nadzór i środowisko.
W przypadku funkcji dydaktycznej ocena jest informacją o stopniu opanowania treści nauczania przez ucznia. Funkcja dydaktyczno-prognostycza oceny pomaga nauczycielowi w planowaniu swych czynności oraz dostarcza informacji o przyszłych wynikach ucznia na podstawie bieżących ocen dydaktycznych. Nauczyciel uświadamia sobie konieczność zmiany lub kontynuacji metod stosowanych w pracy z uczniem dzięki funkcji sterująco-metodycznej. Funkcja psychologiczna obejmuje kontekst zdrowia psychicznego oraz fizycznego ucznia. Funkcja wychowawcza oceny szkolnej polega na uwzględnieniu zaangażowania, staranności, wkładu pracy ucznia i warunków środowiskowych.
Szczególnie ważne wydaje się podkreślenie przez B. Niemierkę wychowawczej funkcji oceniania, z uwagi na różne jej aspekty:
- Każdy ze stopni będzie w coraz większej mierze znaczył spełnienie określonych wymagań programowych, uzgodnionych w możliwie szerokim kręgu szkół. Po to wymagania podstawowe powinny być urealnione, praktycznie biorąc – obniżone, a wszystkie poziomy wymagań powinny być sprecyzowane, odpowiednio dużym wysiłkiem koncepcyjnym, badawczym i wdrożeniowym.
- Ocenianie osiągnięć, w tym szczególnie uogólnione ocenianie wyrażane w stopniach szkolnych, będzie miało charakter pomocniczy w nauczaniu. Odformalizowanie funkcji stopni szkolnych musi wiązać się z ograniczeniem drugoroczności jako środka dydaktycznego i wychowawczego. Stopień niedostateczny powinien być rzadszy niż obecnie, a zarazem uzwyczajniony, sprowadzony do stwierdzenia dydaktycznego faktu i podjęcia działań wyrównawczych.
- Informacja o uzyskanych wynikach jest i będzie dla ucznia niezbędna. Nie można liczyć na to, że początkujący w jakiejkolwiek dziedzinie będzie zdolny do samodzielnej oceny swoich postępów- pomoc nauczyciela jest bardzo ważna. Chodzi wszakże o to, by uczeń zdobywał przygotowanie do samooceny równolegle z osiągnięciami w przedmiocie.
- Ukrywanie różnicy osiągnięć między uczniami i grupami uczniów, w tym – między szkołami, jest na dłuższą metę nieskuteczne i szkodliwe. Należy natomiast upowszechniać wiedzę o tym, że w większości zawodów i rodzajów działalności człowieka motywacja odgrywa większą rolę niż zdolności. (B. Niemierko, 1991, s. 60).
Dzięki funkcji selektywnej nauczyciel odróżnia uczniów dobrze przygotowanych do dalszej nauki od tych, którzy są mniej zaawansowani w opanowaniu danej umiejętności czy wiedzy.
Funkcja społeczna kształtuje stosunki w klasie, określa przygotowanie oraz predyspozycje uczniów do dalszej nauki czy pracy. Powyższe funkcje zostaną spełnione wtedy, gdy ocena szkolna będzie efektywna. Efektywne oceny rozbudzają u uczniów motywację do pracy, dzięki której chcą i lubią się rozwijać (I. Hudańska, 2002, s. 11- 12).
Warto uświadomić sobie, iż efektywne ocenianie to dobre ocenianie. Dobre ocenianie natomiast jest refleksją nad tym, jak działamy, co osiągamy, co możemy zmienić w swym sposobie działania. Jest nośnikiem informacji zwrotnych ( od innych ludzi i samego siebie) o tym jak działamy i co osiągamy, ale także wymaga jasno sformułowanych kryteriów, poprzez które analizowany jest zarówno proces działania ucznia, jak i uzyskiwany przez niego wynik (I. Hudańska, 2002, s11- 12).
W spełnieniu oczekiwań dobrego oceniania może pomóc dekalog oceniania:
„1. Ocenianie powinno brać pod uwagę specyfikę uczenia się i wspierać je.
- W ocenianiu należy uwzględnić różnice pomiędzy poszczególnymi uczniami. Ocenianie i stosowane narzędzia powinny zachęcać ich do zaprezentowania swej kreatywności i oryginalności.
- Cel oceniania trzeba jasno określić. Nauczyciel i uczeń muszą wiedzieć, z jakiego powodu dokonuje się oceny, i znać uzasadnienie wyboru danej formy sprawdzania.
- Ocenianie powinno być trafne. To znaczy, wybrana metoda powinna sprawdzać dokładnie to, co podlega ocenie.
- Ocenianie powinno być rzetelne. O ile to tylko możliwe, należy wyeliminować subiektywizm, a ocenę uczynić niezależną od osoby egzaminatora” (I. Hudańska, 2002, s. 15).
Ocenianie, czyli wartościowanie wywiera duży wpływ na uczniów. Ocena może stymulować do działania, zachęcać do dalszej pracy – pełnić funkcję motywującą, ale może też (niesprawiedliwie wydana) skrzywdzić ucznia. Pamiętając o ścisłym określaniu wymagań oraz o roli stymulującej, pełnionej przez ocenę, można wpływać na budowanie wzajemnego zaufania między nauczycielem a uczniem (A. Matynia, Nowa Szkoła, 2000/ 7, s.26).