Człowiek od momentu narodzin kontaktuje się z otoczeniem poprzez własne ciało, wykonując różnorodne gesty, sekwencje ruchów, gdzie elementy mimiki, oczy, usta, ręce, ułożenie ciała pełnią rolę komunikatów w relacjach z innymi ludźmi, dzięki którym można przekazywać informacje o swoich potrzebach, uczuciach. Ciało człowieka łącząc się z ruchem i rytmem, będącymi istotą życia, doprowadziło do powstania tańca, czyli takiej dziedziny działalności ludzkiej, w której jednostka jest zaangażowana swoją duszą, umysłem oraz ciałem, tworząc tym samym jedność psychofizyczną. Lukian z Samostate podkreślał, że „to wszystko co dzieje się w człowieku, ma dwojaki charakter; jest bowiem albo pracą ducha, albo pracą fizyczną; natomiast w tańcu łączą się z sobą dwie dziedziny. Wszakże taniec podnosi nas na duchu, krzepi nasze ciało, daje radość tym, którzy na niego patrzą, uczy wielu dawnych rzeczy i wśród dźwięków aulosów, zgiełku bębenków i śpiewu zgodnych głosów czaruje oczy i uszy”[1].
Taniec jest zaliczany do jednej z najstarszych sztuk, nierozerwalnie związanej z życiem każdego człowieka, stanowiącej niezwykłe zjawisko zaskakujące bogactwem oraz różnorodnością form. Jest on uniwersalnym językiem porozumiewania się bez słów, w którym przekaz myśli i emocji dokonuje się za pomocą ruchów. „Taniec nie zna przeszkód językowych i m.in. dzięki temu stanowi największą witrynę narodowej sztuki. […] Spełnia wielorakie funkcje: jest kulturalną rozrywką, zaspakaja emocje, jest też atrakcyjną formą treningu sprawności fizycznej”[2]. Taniec jest uważany za pierwszy środek komunikacji międzyludzkiej i tworzenia więzi wspólnotowych, który zrodził się z naturalnej potrzeby ruchu jednostki przy dźwiękach muzyki w celu uzewnętrzniania własnych uczuć, osiągnięcia odprężenia psychicznego, zapomnienia o trudnościach dnia codziennego.
Początki występowania form aktywności ruchowej, przechodzących w taniec, datuje się na okres około 80 tysięcy lat p.n.e., kiedy to człowiek żył już w społeczności, potrafił rozpoznawać otaczającą rzeczywistość, starał się naśladować jej przejawy, zmienić ją i wyrażać do niej swój stosunek[3]. Narodzinom tańca towarzyszył śpiew i okrzyki, bądź też inne dźwięki uruchamiane przez ciało, prowadząc tym samym do powstania pradawnej „trójjednej choreii” – pierwszego ze sposobów człowieka na wyrażanie siebie, łączącego w sobie ruch, słowo oraz melodię lub rytm”[4]. Poprzez połączenie prymitywnego ruchu – gestu, słowa i melodii okazywał on swoją pokorę wobec nieznanej natury, mógł się do niej zbliżyć, głębiej jej doznawać. Taniec stanowił trzon chorei, jednakże jego istota tkwiła w połączeniu, zespoleniu, a także uporządkowaniu z pozostałymi elementami[5].
Zastanawiające jest, iż taniec, pomimo licznych form, rodzajów i przeobrażeń, od stuleci jest podobnie postrzegany i definiowany przez ludzi.
Jednakże autorzy zajmujący się jego tematyką podkreślają, że jak dotychczas nie stworzono jednolitej, powszechnie obowiązującej definicji. Ich zdaniem wynika to z faktu, że w zasadzie każda osoba tańcząca, może w sposób odmienny zdefiniować taniec w zależności od wewnętrznych doznań, przeżyć, zainteresowań, a przede wszystkim osobistego zaangażowania. W związku z tym słowo „taniec” dla jednych może oznaczać jego rodzaj, charakter, dla innych natomiast sposób poruszania się czy też wyrażania emocji.
Taniec można najogólniej zdefiniować jako „rytmiczny ruch wykonywany przy muzyce”[6]. Za twórcę jednej z pierwszych definicji uważa się Lukiana z Samostate, zdaniem którego taniec zjawił się jednocześnie z chwilą powstania wszechświata, jego źródło stanowi wieczna miłość oraz opiera się on na wiernym wyrażaniu przeżyć duchowych[7]. W Encyklopedii Powszechnej PWN taniec jest określany „jako rodzaj sztuki polegający na usystematyzowanych ruchach i gestach, powiązanych rytmicznie z towarzyszącą im muzyką”[8]. Z kolei B. Bednarzowa określa go jako „wszechstronny ruch fizyczny, gwarantujący harmonijny rozwój organizmu, szczodrze wzbogacony o gamę przeżyć psychicznych, jakie daje kontakt z rytmem i melodią”[9]. Zdaniem autorki taniec to rytmiczne poruszanie tańczącego, inspirowane różnorodną muzyką i wewnętrznymi przeżyciami. Jeszcze inną definicję precyzyjnie określającą taniec stworzył J. Rey, zdaniem którego stanowi on „harmonię rytmicznych ruchów, ukształtowanych obrazowo, nie podporządkowanych bezpośrednio pobudkom pracy. Sztuką staje się taniec wówczas, jeśli działa estetycznie swą formą”[10].
Kulmatycki definiując taniec, dodatkowo wskazuje na pełnione przez niego funkcje, zaznaczając, iż „oprócz pełnienia funkcji estetycznych, narracyjnych, terapeutycznych czy komunikacji interpersonalnej, taniec podejmowany jest z głębokiej potrzeby ekspresji naturalnej pozytywnej energii w celu komunikacji z samym sobą oraz komunikacji transpersonalnej”[11]. Warto wskazać jeszcze na określenie S. Szumana, który to podkreślił, iż taniec jako miarowy, rytmiczny w określony sposób ukształtowany i uporządkowany estetyczny ruch człowieka, wyzwala energię kinetyczną, upaja i raduje tańczących, a także widzów tańca[12].
Taniec jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi przez wszystkie epoki. Wśród pradawnych ludów stosowany był w celu uwolnienia własnych emocji, wyrażania przeżyć, także był sposobem na przekazywanie znaczeń. Dlatego też często przyjmował on charakter kultowy, religijny, stanowił formę modlitwy, uwielbienia nadprzyrodzonych sił, zanoszenia do nich próśb. W miarę upływu czasu taniec ewoluował, jak wykazują badacze, zmianom podlegały pełnione przez niego funkcje, uzależnione od warunków społeczno – ekonomicznych oraz rozwoju społeczeństw. Przemiany te spowodowały, że z najprostszych form o charakterze magicznym, obrzędowym zrodziły się rozmaite rodzaje tańców, odmienne ze względu na charakter, żywiołowość czy też sposób poruszania się.
Autorzy zajmujący się tematyką tańca wskazują na wielość rodzajów. Sięgając do najstarszych czasów, przepełnionych tradycją, obrzędowością, ceremoniałami, można wyróżnić taniec ludowy. Jego dzisiejsza estetyka opiera się na autentyzmie, możliwości odtworzenia dawnych tradycji, strojów ludowych, oddających obyczajowość danego regionu, w którym powstał. Taniec ludowy występujący we współczesnych, zmienionych formach (w jego skład wchodzą tańce regionalne i narodowe) jest kontynuowany głównie przez Ludowe Zespoły Pieśni i Tańca, ukazujące podczas występów bogactwo figur tanecznych, stroje, folklorystyczną muzykę. Innym rodzajem jest tzw. taniec klasyczny, czyli balet, uznawany za podstawę kształcenia zawodowych tancerzy. Jego estetyka tkwi w ukształtowanych od XVII wieku zasadach ruchu, dotyczących wydłużonych linii ciała, ustawienia nóg, prostego trzymania tułowia, ułożenia ramion i głowy. W obecnych czasach mówi się głównie o tańcu współczesnym, powstałym na skutek połączenia wielu technik, pozwalających na ukazywanie innowacyjnych, nieskrępowanych ruchów, będących na granicy możliwości ich fizycznego wykonania. Taniec ten nadal pozostaje na etapie nieustannych eksperymentów, ponieważ stale realizowane są nowe rozwiązania ruchowe. „W tańcu współczesnym poszukuje się różnych technik aby poprzez ruchy poruszającego się ciała oddać jak najwierniej zamierzoną myśl, zgodnie z interpretacją słyszanej muzyki”[13] [14]. Również taniec jest utożsamiany z tańcem towarzyskim, uznawanym za relaksujący sposób na życie, pozwalającym na poruszanie się zgodnie z własnymi upodobaniami, więc ujawniającym się w dowolnej improwizacji ruchowej .
Niezaprzeczalne jest, iż taniec sam w sobie posiada ogromną wartość. Dzięki niemu łączy się psyche i soma, więc dusza i ciało człowieka, na co wskazywali już starożytni Grecy. Był to moment przełomowy, ponieważ wśród ludów pierwotnych te dwie sfery człowieka były traktowane w sposób oddzielny. W starożytnej Grecji ideał stanowił człowiek prawdziwie wykształcony (pod względem wychowania umysłowego, fizycznego, estetycznego i muzycznego), charakteryzujący się nieskazitelną harmonią panującą pomiędzy duszą i ciałem. Zadaniem tańca było kształtowanie duchowego piękna człowieka poprzez piękno ruchów ciała. W związku z tym postawiono przed nim wysokie wymagania, które „stając się zalążkiem zasad estetyki tańca, związane były przede wszystkim z mimiką i gestem. Taniec łączono z muzyką oraz z poezją, a połączenie tych sztuk nazwano choreją (z greckiego: chorós – taniec zespołowy z towarzyszeniem śpiewu, choreia – pląs, taniec wykonywany przez chór). Na pojęcie chorei składały się: słowa (w pieśni), dźwięki (w melodii) i gesty (w tańcu)”[15]. Walorami ciała i duszy zajmowali się również inni tancerze, uważani za reformatorów w tej dziedzinie. Przykładem jest Francuz Jean Gorges Noverre, który w okresie oświecenia stworzył nową formę widowiska tanecznego, tzw. balet z akcją. Określił on rolę tańca i pantomimy na scenie, zastąpił skomplikowane kroki taneczne poruszaniem pełnym wdzięku i wyrazu. Jego zdaniem „w dziedzinie tańca akcja polega na sztuce przelania w duszę widzów własnych uczuć i namiętności przy pomocy prawdziwej ekspresji ruchów, gestów i mimiki […], nie należy tańczyć dla tańca, nie można ograniczać się do przyciągania wzroku bez wzruszenia serca, budzenia namiętności i wstrząsania duszą”[16] [17]. Również Isadora Duncan twierdziła, że „w harmonijnie rozwinięte i zdolne do najwyższego wysiłku ciało wstępuje duch tańca” . Rytmiczne poruszanie się przy akompaniamencie muzyki sprawia, iż jednostka odczuwa satysfakcję, co z kolei przyczynia się do podniesienia jej sprawności osobistej, a także umożliwia odprężenie psychiczne. „Człowiek więc tańczy, bo chce w ten sposób wyrazić swoje emocje, uczucia i myśli, a gdy potrafi je odzwierciedlać, to taniec stanowi dla niego istotną wartość, gdyż może pokierować ciałem, jak mu dusza podpowiada”[18].
Zdaniem O. Kuźmińskiej wartość tańca dla człowieka objawia się w jego pozytywnym oddziaływaniu na duszę i ciało. W związku z tym autorka dokonuje charakterystyki znaczenia tańca dla obu tych sfer. Stwierdza, iż wartość tańca dla ciała jest powiązana z pozytywami wynikającymi z długoletnich treningów, dzięki którym doszło do ukształtowania smukłej budowy ciała, jego funkcjonalności oraz harmonijnego zgrania wszystkich grup mięśniowych. Jest to wartość opierająca się na estetycznie ukształtowanym ciele oraz korzyściach zdrowotnych, jak również jest połączona z pozytywnym nastawieniem do otaczającego świata. Z kolei wartość tańca dla duszy jest powiązana ze zjawiskami takimi jak: odreagowanie emocjonalne, rozładowanie nadmiaru energii (niejednokrotnie negatywnej), ukazanie inwencji twórczej oraz ekspresji ruchowej, odprężenie psychiczne, zmniejszenie stresów, chęć zaimponowania innym, poczucie własnej wartości czy też satysfakcja życiowa. Dodatkowo autorka podkreśla, że wartość tańca wiąże się z pełnieniem przez niego funkcji hedonistycznych, czyli objawiających się dążeniem do osiągania przyjemności przy jednoczesnym unikaniu przykrości. Taniec sprawia, iż można zapomnieć o trudnościach dnia codziennego, jest zabawą pozwalającą na odreagowywanie rozmaitych napięć[19].
Dokonując podsumowania O. Kuźmińska wskazuje na istotę tańca, która w jej ujęciu polega nie tylko na jego materialnym istnieniu ale także duchowym oddziaływaniu. „Taniec jest więc nie tylko kombinacją kroków i gestów wykonanych w rytmie muzycznym, lecz również możliwością zaspokojenia wewnętrznych potrzeb człowieka. […] Z uwagi na swą rozmaitość potrafi wyzwolić różne pozytywne doznania. […] Czasem też nie trzeba przecież samemu tańczyć, a wystarczy tylko zamknąć oczy, by w myśl przywołać najmilsze wspomnienia związane z tańcem. Zatem każdemu człowiekowi taniec pozwala na możliwość najwspanialszych doznań estetycznych, tak bardzo potrzebnych w dzisiejszym życiu”[20].
Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, iż taniec jako zjawisko towarzyszące człowiekowi od początku jego istnienia, posiada wartość ponadczasową, łącząc zamierzchłe czasy ludów pierwotnych ze współczesnością. W każdej epoce taniec posiadał rozmaite zastosowanie, nie tylko to odnoszące się do rozrywki, zabawy, ale także mające na celu zwalczanie chorób, udzielenie pomocy jednostkom oraz grupom w radzeniu sobie z trudnościami, co w zasadzie jest aktualne do dnia dzisiejszego. Dlatego też taniec jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, m.in. medycyny, psychologii czy też pedagogiki. Współcześnie zwraca się uwagę na jego zastosowanie nie tylko w znaczeniu ludycznym, profesjonalnych ćwiczeń, ale coraz większej wartości nabiera jego wykorzystywanie jako środka leczniczego w procesie wspomagania rozwoju, w terapii różnorodnych dysfunkcji.
„Wiek XX, który to w wielu dziedzinach życia charakteryzują powroty do źródeł, odnowił zainteresowanie naturalnymi efektami pozaestetycznymi, które może przynieść odpowiednio ukierunkowane działania ruchowe czy taniec. W tym kontekście lecznicze zastosowanie ruchu ma na celu przyspieszenie emocjonalnej i fizycznej integracji jednostki”[21]. Dlatego też zastosowanie ruchu tanecznego posiada w dzisiejszych czasach niezaprzeczalną pozycję w psychoterapii, logopedii, w terapii osób niewidomych, głuchych czy kalekich, zarówno w odniesieniu do dzieci, jak i osób dorosłych czy też starszych.
[1] W. Tomaszewski, Człowiek tańczący, Warszawa 1991, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, s. 69.
[2] O. Kuźmińska, A. Popielewska, Taniec, rytm, muzyka, Poznań 1995, Wyd. Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, s. 8.
[3] Por. B. Wojtuń – Sikora, Znaczenie tańca i form muzyczno – ruchowych w psychofizycznym rozwoju dzieci i młodzieży [w:] „Lider” Nr 4, 2006, s. 16.
[4] B. Jakubiec, Psychologia tańca – psychologia sportu czy psychologia sztuki? [w:] Psychologia w sporcie: teorie, badania, praktyka, pod red. D. Parzelskiego, Warszawa 2006, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, s. 128.
[5] Por. W. Tomaszewski, Człowiek tańczący., dz. cyt., s. 7.
[6] O. Kuźmińska, Taniec w teorii i praktyce, Poznań 2002, Wyd. Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, s. 25.
[7] Tamże.
[8] Encyklopedia Powszechna PWN, T. 4., Warszawa 1976, Państwowe Wyd. Naukowe, s. 254.
[9] O. Kuźmińska, Taniec w teorii i praktyce…, dz. cyt., s. 25.
[10] W. Tomaszewski, Człowiek tańczący., dz. cyt., s. 11.
[11] L. Kulmatycki, Taniec jako medytacja w ruchu [w:] II Konferencja Naukowo – Dydaktyczna „Moc tańca” z cyklu: Ruch, Muzyka, Taniec, Wrocław, 14-16 listopada 2003, pod red. B. Siedleckiej, W. Bilińskiego, Wrocław 2005, Wyd. AWF Wrocław, s. 9.
[12] Por. B. Graczykowska, Ruch i taniec nie jedno ma imię. Ćwiczenia muzyczno – ruchowe, Opole 2007, Oficyna Wyd. Politechniki Opolskiej, s. 7.
[13] O. Kuźmińska, Taniec w teorii i praktyce ., dz. cyt., s. 26.
[14] Por. Tamże, s. 25-26.
[15] Tamże, s. 13.
[16] Tamże, s. 50.
[17] I. Duncan, Moje życie, Kraków 1983, Polskie Wyd. Muzyczne, s. 212.
[18] O. Kuźmińska, Taniec w teorii i praktyce ., dz. cyt., s. 51.
[19] Por. Tamże, s. 50.
[20] Tamże, s. 53.
[21] M. Jałocha, Taniec jako forma arteterapii [w:] Metody i formy terapii sztuką…, dz. cyt., s. 97.