Terapia tańcem znajduje zastosowanie w różnym zakresie i to właśnie od niego zleżą jej rodzaje. W literaturze przedmiotu najczęściej wskazuje się na pięć głównych, a mianowicie:
- Choreoterapię strukturalizowaną – polega ona głównie na nauce tańców towarzyskich, doskonaleniu technik tanecznych.
- Choreoterapię ogólnokondycyjną – skierowana do osób sprawnych fizycznie, ma na celu poprawę ogólnej sprawności i kondycji fizycznej, jak również posiada zastosowanie w działaniach profilaktycznych.
- Choreoterapię psychologiczną – za cel stawia się tutaj pomoc pacjentom w podejmowaniu różnego rodzaju ról życiowych, pokonywanie różnorodnych barier o charakterze psychospołecznym (tj. przykładowo w przypadku braku asertywności, nieśmiałości, skłonności do izolowania się). W tym kontekście najczęściej wymienia się rodzaje pracy choreoterapeutycznej takie jak: taniec, ćwiczenia muzyczno – ruchowe, improwizacje ruchowe przy muzyce.
- Choreoterapię sprawnościową – stosowana w odniesieniu do osób z obniżoną sprawnością motoryczną.
- Choreoterapię specjalną – jest przeznaczona dla osób ciężko poszkodowanych fizycznie[1].
Podejmując tematykę choreoterapii również ważne jest wskazanie grupy odbiorców, do których jest ona skierowana. Autorzy zaznaczają, iż „właściwie nie ma przeciwwskazań do stosowania terapii tańcem. Choreoterapia nadaje się dla podopiecznych w każdym wieku i w niemal każdym stanie zdrowia (wyjątkiem są oczywiście pacjenci z maksymalnie ograniczoną mobilnością, na przykład długotrwale unieruchomieni)”[2]. Do jej adresatów zalicza się przede wszystkim:
- pacjentów z chorobami psychicznymi (m.in. schizofrenia, depresja),
- pacjentów z zaburzeniami osobowości (np. borderline),
- seniorów,
- niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie,
- dzieci i młodzież z problemami wychowawczymi,
- osoby po traumatycznych przej ściach,
- pacjentów z zaburzeniami psychomotorycznymi (np. bulimia, astma, rak),
- pacjentów z zaburzeniami zachowania,
- pacjentów z chorobami przewlekłymi[3].
Również w literaturze przedmiotu zaznacza się, że choreoterapia jest metodą użyteczną w pracy z tzw. osobami zdrowymi. Tutaj celem staje się połączenie zdrowego ciała ze zdrowym duchem. Dodatkowo skorzystają z niej m.in. osoby mające trudności z werbalnym wyrażaniem swoich stanów emocjonalnych, niepewne i lękliwe w relacjach międzyludzkich, nieakceptujące własnego ciała, o niskim poziomie wartości, a także jednostki pragnące lepiej poznać samych siebie (aspekt fizyczny i emocjonalny) oraz podnieść swoje kompetencje komunikacyjne.
Taniec jako środek leczniczy, ma za zadanie podczas każdego spotkania z pacjentem, wypełnić określone funkcje. Są one w sposób różnorodny określane przez autorów. Warto wskazać na ich charakterystykę dokonaną przez Z. Aleszko., D. Koziełło oraz M. Śniarowską – Tlatlik.
Pierwsza z nich, Z. Aleszko twierdzi, iż sterowana aktywność ruchowa może pełnić trzy zasadnicze funkcje: diagnostyczną, profilaktyczną oraz terapeutyczną. Funkcja diagnostyczna wynika z założenia, że ludzie wykonują określone ruchy odzwierciedlające osobowość danej jednostki, druga z kolei – profilaktyczna jest powiązana z choreoterapią ogólnokondycyjną. Jeśli chodzi o funkcje terapeutyczne tańca, to sprowadzają się one do działań polegających na pobudzaniu i uwalnianiu uczuć przy pomocy ruchów ciała oraz przyjmowaniu właściwej pozy. Stosowanie tego rodzaju działań jest oparte na założeniu, że aktywność ciała w tańcu jest pomocna w odreagowywaniu tłumionych emocji oraz prowadzi do samooczyszczenia się[4].
Natomiast D. Koziełło wskazuje na inną funkcję choreoterapii: zmniejszenie niepokoju oraz przeżywanie stanu zadowolenia. Wynika to z faktu, że sytuacje powstające w tańcu (bezpieczne, akceptujące, zachęcające), wytwarzają odpowiedni klimat, bezpieczną granicę wyrażania negatywnych emocji, co z kolei daje możliwość komfortowego przeżywania stresogennych przeżyć, prowadząc nawet do ich wyeliminowania. Autorka również pisze, że taniec sprzyja zwiększeniu umiejętności komunikacji pozawerbalnej, co jest niezbędne przy nawiązywaniu kontaktów społecznych. Funkcja ta jest oparta na założeniu, że taniec jest komunikowaniem się i przez to zaspokaja potrzeby ludzkie, zwiększa zdolność jednostki do rozumienia i bycia rozumianym. Pozwala to na poszerzanie słownika ruchów pacjenta oraz na wyrażanie i odbiór stanów psychicznych człowieka[5].
Jeśli chodzi o M. Śniarowską – Tlatlik, dokonuje ona szczegółowego opisu poszczególnych funkcji, jakie pełni choreoterapia. Wyróżnia ich dziewięć, a mianowicie:
- Funkcja ekspresyjna – w ekspresji ruchowej należy wziąć pod uwagę kierunek, charakter ruchu oraz rytm. Chodzi tutaj o rozpoznanie własnego tempa oraz rytmu.
- Funkcja eksploracyjna – oznacza poszukiwanie i zyskiwanie samoświadomości, wszystkiego co jednostkę otacza, poznawanie własnych możliwości, ograniczeń. Świadomość samego siebie jest powiązana ze znajomością własnego oddechu, tempa, rytmu ruchów.
- Funkcja rozwojowa – zwiększa świadomość, łączy się z rozwojem osobistym, jest to droga do własnego wnętrza.
- Funkcja harmonizująca – taniec oznacza nierozerwalność, wzajemny wpływ ciała i psychiki.
- Funkcja aktywizująca – czyli uruchamiająca, budząca ukryty potencjał, energię. Choreoterapia zwiększa poczucie pewności siebie, aktywizuje twórczy potencjał, inspiracje, motywację do dalszego działania.
- Funkcja stabilizująca – powiązana zarówno z wyciszeniem, byciem przy sobie, jak również z osadzeniem, budowaniem i ugruntowaniem poczucia radzenia sobie i zaufania do samego siebie.
- Funkcja koncentrująca – choreoterapia pozwala skupić się na tym co najważniejsze, co najmocniej jest przez pacjenta przeżywane. Koncentracja ciała prowadzi również do skupienia na poziomie psychicznym.
- Funkcja uwalniająca – jest powiązana z rozluźnieniem, relaksem, odblokowaniem i „przepracowaniem trudności”.
- Funkcja wymiany – stanowi funkcję społeczną, wiążącą osobę z innymi ludźmi, pozwala ujrzeć sobie w relacji do innych osób. Wymiana dotyczy emocji, myśli, działań, przeżyć, doświadczeń. Inni stanowią źródło inspiracji i informacji o nas[6].
W terapii tańcem stosowane są również określone strategie. Zalicza się do nich:
- Improwizację i ruch planowany – improwizacja, oznacza spontaniczne i niekierowane z zewnątrz tworzenie formy tanecznej, podążanie za własnym subiektywnym doświadczeniem, na bazie własnej aktywności ruchowej, pod wpływem odpowiednio dobranej stymulacji. Najczęściej przybiera formę tematyczną, powstającą jako ilustracja snu w odpowiedzi na przeżyte sytuacje czy emocje. Natomiast ruch planowany skupia się na odtwarzaniu najważniejszych fragmentów improwizacji w sposób zaplanowany i powtarzalny, co jest pomocne w spostrzeżeniu przez pacjenta jego nieświadomego problemu.
- Intensyfikację i personifikację – jest to proces wyolbrzymiania gestów, ruchów, sposobu oddychania, jak również nadawanie kształtu cielesnego ujawniającemu się procesowi symbolicznemu.
- Aktywną wyobraźnię – uwalnianie skojarzeń jednostki w celu dotarcia do świadomych i nieuświadomionych doświadczeń poprzez ruch ciała. Pozwala ona na doświadczanie. Psychomotoryczne skojarzenia podczas tańca budowane są stopniowo, prowadząc do reakcji emocjonalnych widocznych w zmianach napięcia, dynamice.
- Autentyczny ruch – stanowi niezbędny element w procesie angażowania aktywnej wyobraźni. Jest to ruch pochodzący z wewnątrz, może być określany jako „Ja ruszam”, jest on ekspresją siebie.
- Techniki projekcyjne – odbieranie tańca jako uzewnętrzniania subiektywnego pojęcia własnego ciała, skojarzeń, przeżyć. Służą one do samoekspresji lub do diagnozy.
- System techniki funkcjonalnej – określany jest jako poprawne ćwiczenia wykonywane w celu przetrenowania mięśni w celu przywrócenia im naturalnego kształtu i rytmu. System ten edukuje i rehabilituje ciało poprzez pracę nad postawą ciała, koordynacją, rytmiką.
- Stymulowanie i modulowanie za pomocą elementów tańca – do podstawowych kategorii stymulacji w improwizacjach ruchowych zalicza się m.in. muzykę w aspekcie melodii, rytmu[7].
Należy tutaj zaznaczyć, iż do najbardziej popularnych zalicza się improwizacje ruchowe przy muzyce. Jest to szczególny rodzaj wypowiadania się poprzez gest, poprzez ruch całego ciała. „Ekspresja emocjonalna poprzez ruch jest jednym z najpełniejszych środków wyrazowych uzewnętrzniających różnorodne stany emocjonalne. Ćwiczenia z zakresu improwizacji muzyczno – ruchowej, poprowadzone w atmosferze relaksu i zabawy, pomagają w tworzeniu, w proponowaniu pewnych form działań przez ćwiczącego, dają mu poczucie swobody i własnych możliwości” . W tej strategii bardzo istotnym elementem jest nadawanie pewnej określonej treści ćwiczeniom. Temat sprawia, że ćwiczenia stają się bardziej atrakcyjne, pozwalając jednocześnie uchwycić powiązania między zwykłymi ruchami poszczególnych odcinków ciała a wyrażaniem tego, czemu ruch ma służyć. Dana improwizacja, dany utwór muzyczny, prowadzą do zaktywizowania i rozluźnienia poprzez narzucenie swojego rytmu, któremu ćwiczący z łatwością się poddają. Z kolei rytm narzuca pewną dyscyplinę ruchu, która z czasem staje się przyzwyczajeniem.
„Terapia przez taniec jest ukierunkowana na pracę z ciałem, która wywołuje zmiany w sferze psychicznej człowieka. Poprzez taniec i ruch identyfikuje się on ze swoją sferą fizyczną. Ma możliwość doświadczania harmonii i piękna swojego ciała, co wywołuje u niego stan zadowolenia. Zastosowanie metod choreoterapii zwiększa także repertuar ruchów pacjenta i udoskonala ich formę”[8] [9]. Do metod terapii przez taniec zalicza się wspomniany w poprzednim rozdziale system Effort – Shape R. Labana, dostarczający dobrego instrumentu obserwującego ruch pacjenta. Ruch jest tutaj postrzegany jako kinetyczna energia, dynamiczna jakość. System ten pozwala choreoterapeutom na odczytywanie komunikatów niewerbalnych (opiera się to bardziej na sposobie poruszania się niż na psychologicznych konstrukcjach). R. Laban uważał, że człowiek potrafi realizować siebie w tańcu, wyrażać w nim swoje uczucia poprzez tworzenie ruchu (ekspresja i kreacja), odzyskuje poczucie swobody (odprężenie). Ruch prowadzi także do poznania swojego ciała, kształtuje związek jednostki z otoczeniem, drugim człowiekiem i grupą[10]. Również metodami stosowanymi w choreoterapii są: tzw. „rozwijanie tematu ruchu”, za pomocą którego ujawniają się dawne znaczenia i skojarzenia ruchowe jednostki (najważniejsze jest rozpoznanie tematów, dzięki uchwyceniu skojarzeń ruchowych następuje ujawnienie dawno zapomnianych tematów z pochodzących z doświadczeń osoby) oraz tzw. „techniki lustra”, autorstwa Chases. Polega ona na uchwyceniu i oddaniu charakterystycznych ruchów pacjenta, co wytwarza połączenie między jednostką a terapeutą, odbywające się w tym samym czasie, przestrzeni, formie ruchu.
Terapeuta zaczyna stanowić odzwierciedlenie pewnej części samego pacjenta, co umożliwia nawiązanie empatycznej więzi pomiędzy nimi[11].
Koziełło dokonując ogólniejszej charakterystyki metod terapii tańcem zaznacza, iż zmieniają się one „w zależności od teoretycznej orientacji terapeuty, sytuacji i typu pacjenta. […] Mimo, iż wiele decyzji jest podejmowanych na podstawie indywidualnego wykształcenia terapeutycznego i osobistego stylu terapeuty – najważniejszą zmienną przy wyborze metody jest typ pacjenta. Potrzeby osób psychotycznych różnią się zdecydowanie od potrzeb pacjentów neurotycznych. Terapia tańcem jest wystarczająco elastyczna, by dopasować się do ich obu; w niektórych przypadkach podkreśla się struktury sformalizowane, w innych – twórczą improwizację i wewnętrzne odczuwania”[12].
Indywidualne podejście choreoterapii do pacjenta jest niezwykle ważne w samym przebiegu procesu terapeutycznego. Istotna jest koncentracja na osobie, tym, kim ona jest, na jej potrzebach. Dlatego też osoba prowadząca powinna znać i przestrzegać jego struktury, a także być świadoma własnych powinności i dyspozycji.
[1] Por. A. Galińska – Lachowicz, Resocjalizacja przez choreoterapię…, dz. cyt., s. 241.
[2] Choreoterapia, czyli taniec o potencjale…, dz. cyt., s. 8.
[3] Por. Tamże.
[4] Por. E. J. Konieczna, Choreoterapia – taniec leczący duszę…, dz. cyt., s. 62.
[5] Por. D. Koziełło, Taniec i psychoterapia…, dz. cyt., s. 73-75.
[6] Por. M. Śniarowska – Tlatlik, Choreoterapia i Gestalt [w:] „Gestalt” Nr 1/2, 2007, s. 27-28.
[7] Por. D. Koziełło, Taniec i psychoterapia…, dz. cyt., s. 71.
[8] M. Janiszewski, Muzykoterapia aktywna…, dz. cyt., s. 11.
[9] M. Kran, Taniec jako forma psychoterapii [w:] „Arka” Nr 2, 2001, s. 24.
[10] G. Szafraniec, Między sztuką a terapią. Obszary poszukiwań [w:] Dziecko i sztuka. Recepcja – edukacja – wsparcie – terapia, pod red. Knapik M., Krasoń M., Katowice 2003, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, s. 121.
[11] Por. E. J. Konieczna, Arteterapia w terapii i praktyce., dz. cyt., s. 64.
[12] D. Koziełło, Terapia tańcem., dz. cyt., s. 23.